Paul Dahan: ‘Als men zegt dat ik jood ben, zeg ik: nee, ik ben ook moslim.'

De tentoonstelling gaat terug tot de zestiende eeuw, waarom zo ver teruggaan in de geschiedenis?
Het is door de geschiedenis te kennen dat men het heden kan begrijpen. Het contact tussen Marokkanen en de volkeren van Europa is heel oud. In de tentoonstelling tonen we hoe Marokkanen in de zestiende eeuw keken naar Portugezen en Spanjaarden, die toen het land kwamen veroveren, en hoe deze Europeanen op hun beurt naar Marokkanen, die ze als barbaren beschouwden, keken. Daarna kwamen de Nederlanders, de Engelsen en de Fransen. Al deze ontmoetingen hebben mee het beeld van de andere gevormd. Om de huidige verhoudingen tussen Europa en de Arabische wereld te begrijpen is het essentieel dat men deze geschiedenis kent. We willen dat de mensen met de nodige afstand naar deze verhoudingen kijken, met meer nuances. Wanneer men naar de actualiteit blijft staren is de blik agressief, want beladen met emoties.
Dat beeld is door de eeuwen heen geëvolueerd, in welke richting dan?
Het evolueert altijd op dezelfde manier. En dat herhaalt zich nu. Mensen delen heel veel met elkaar. Er is een rijke periode van uitwisseling. Op een bepaald moment is er crisis en wordt de ander verantwoordelijk gesteld voor alles wat misgaat. Dat is wat we nu in Europa en ook elders meemaken. Er wordt teruggeplooid op de eigen identiteit. En dat is gevaarlijk want iedereen is daarin verliezer. In de tentoonstelling tonen we ook hoe momenten van crisis een voorbereiding zijn voor een nieuwe etappe. De crisis dient om de volgende etappe te begrijpen. We kunnen de relatie tussen Frankrijk en Duitsland, die nu heel harmonieus is, niet begrijpen als we de geschiedenis van de tweede wereldoorlog niet kennen. We kunnen de relatie tussen Walen en Vlamingen niet begrijpen als we niet weten wat er in de oorlog is gebeurd, de vroegere dominantie van Franstaligen over Vlamingen, de revanche van de Vlamingen, … De psychologie speelt hier een rol.
De psychoanalyse, uw specialisatie, helpt om de wereld beter te begrijpen, zegt u.
Voor mij zijn er altijd drie elementen die elkaar aanvullen. Macht (politiek, justitie, ), kennis (filosofie, religie, psychologie) en kunst ( de artistieke creatie van de mensen). En het is aan de hand van deze drie concepten dat we de tentoonstelling opgebouwd hebben. De combinatie van die drie elementen helpt de complexiteit van de wereld en van de menselijke relaties begrijpen. Ik gebruik mijn ervaring als therapeut in het benaderen van het thema van de tentoonstelling. Wanneer een moslim bij mij op consultatie komt, zegt hij niet dat hij moslim is. Hij praat over zijn leed als mens. Dat leed kan vergelijkbaar zijn met dat van een Zuid-Afrikaan of een Amerikaan. Het is wanneer men naar het collectief overgaat, wanneer men in de wereld van de politiek stapt dat mensen veranderen. En dat geldt ook voor het Israëlisch-Palestijns probleem waarmee ik voeling heb. Ik zie dat emoties doden.
U hebt tot uw achttiende in Marokko gewoond. Daarna in Europa, dan Israël, dan weer Europa. Wat heeft dat met u gedaan?
Ik ben in een stad geboren waarin ik het verschil tussen jood, moslim en christen nooit heb gevoeld. Ik zag dat zelfs niet. Op mijn achttiende ben ik naar Europa getrokken. Het was de hippie periode en ik was heel nieuwsgierig naar elders, want elders is altijd beter. Dat heeft ertoe geleid dat ik vragen ben beginnen stellen over mijn joods-Marokkaanse identiteit. Daarna was er de immigratie naar Israël en de oorlog en dat heeft me in de war gebracht. Dat alles zette me aan om over identiteit na te denken. De psychoanalyse, een studie die ik later in België aanvatte, hielp om me daarin te verdiepen. Ik heb ingezien dat dezelfde problemen zich bij verschillende mensen op verschillende manieren manifesteren.
Daarom zegt u dat zuivere identiteiten niet bestaan?
Ik heb er niet voor gekozen om jood te zijn. Ik kon evengoed Oezbeek of Mexikaan zijn. Het is dus puur toeval dat ik als jood ben geboren. Wanneer men zegt dat ik jood ben, zeg ik: nee, ik ben ook moslim. Ik ben gevoed door de Arabische muziek, de Marokkaanse keuken, … Het zit allemaal in mij. Ik weet niet wat zuiverheid is. Zuivere identiteiten bestaan niet. Ik heb altijd twijfels gehad over mijn identiteit. Mijn twijfels hebben me helpen vooruitgaan.
Maakt die onzuiverheid het leven niet moeilijker? Hoe staat u tegenover het conflict in het Midden-Oosten bijvoorbeeld?
Ik kan daar moeilijk een mening over hebben. Ik heb in Israël gewoond. Ik ben gevoed geweest door die complexe Israëlische cultuur. Je hebt daar mensen die uit alle hoeken van de wereld komen. Iedereen heeft een eigen verleden. De ashkenazi met hun leed en het trauma van de Shoah. De Sefardische joden met hun verschillende ervaringen. Ik ken Marokkaanse joden voor wie Marokko verschrikkelijk was. Voor anderen was het weer de gouden periode. Waarvan hangt het dan af? Het hangt af van de plaats waar men geboren is, van de mensen met wie men in contact komt, van de eigen psychologie. En dat geldt voor iedereen en overal. Het ergste wat kan gebeuren is dat mensen de kans niet krijgen om hun eigen identiteit te bepalen.
Dat is wat er nu aan het gebeuren is?
Men spreekt nu in generaliserende termen. Dat is gemakkelijk en geruststellend maar het is gevaarlijk en kan tot radicalisering leiden. Men spreekt over de Arabieren. Maar de Arabier is een term die miljoenen mensen dekt. Zelfs links zegt dat het niet meer is zoals vroeger en heeft het over “zij”. De Israëliërs doen hetzelfde: “zij”, de Arabieren, de Palestijnen. Maar wanneer je contacten hebt of hebt gehad met de andere, wanneer er uitwisseling is met de andere ben je immuun voor generaliserende termen en opvattingen. Het feit dat er veel minder joden zijn in Marokko maakt dat een hele generatie dat samenleven niet gekend heeft. Wanneer jongeren Israëlische soldaten op Palestijnen zien schieten, identificeren ze zich met de Palestijnen. Omdat er geen afstand is, reageren ze emotioneel en kunnen ze uit onwetendheid en naïviteit zich tegen alles wat joods is afzetten.
Teveel integratie is niet goed en niet mogelijk volgens u?
De politiek mag mensen niet verplichten om zich teveel te integreren. Akkoord, we moeten ons aanpassen. We moeten “goede burgers” zijn maar we kunnen het geheugen van de mensen, ook al zouden ze het zelf willen, niet wissen. We kunnen het heden niet van het verleden scheiden. Het verleden is hier. Het is de taal, het eten, de ouders, …. Men moet een evenwicht zoeken tussen dat verleden, het heden en de toekomst.

De tentoonstelling ‘Marokko en Europa, zes eeuwen doorheen de blik van de andere’ loopt tot 14 oktober in in Tour & Taxis. Daarna verhuist ze naar Antwerpen (van 27 januari tot en met 20 februari, Grauwzusters – Universiteit Antwerpen).