Cambodja’s teruglopende visvangst: kan het tij nog worden gekeerd?

Het Tonlé Sapmeer in het noordwesten van Cambodja is de levensader van 1,2 miljoen mensen. Dammen op de rivier de Mekong hebben het aantal vissen in het meer sterk doen dalen. De klimaatverandering bedreigt de biodiversiteit in Tonlé Sap, dat ook lijdt onder corruptie en overbevissing.

Wonen in een drijvend dorp betekent leven op de deining van het water. In de zanderige straatjes van Kampong Khleang staan links en rechts huizen op houten palen. Op straatniveau zijn winkeltjes of zitten mensen te koken. 

Eigenlijk loop ik over de bodem van een meer, want over minder dan een halfjaar staat dit allemaal onder water. De bewoners moeten dan met hun hebben en houden naar de hoogste verdieping verhuizen en plots hebben ze een boot nodig om de deur uit te gaan. 

Kampong Khleang ligt aan de rand van het Tonlé Sapmeer, in het noordwesten van Cambodja, op ongeveer 50 kilometer van Siem Reap waar de beroemde Angkor-tempel staat. Door een unieke getijdenstroom loopt het dorp één keer per jaar onder water. 

Levensader

Als het water van de Mekong begint te stijgen, wordt de Tonlé Saprivier door de stuwende kracht landinwaarts geduwd. Het meer aan het uiteinde van de rivier treedt dan volgens een minutieus draaiboek van Moeder Natuur buiten de oevers en wordt wel vijf keer zo groot, tot 250 kilometer lang en 100 kilometer breed. Vanaf november zakt het water opnieuw. 

Dat principe is de levensader van dit gebied en zorgt voor een unieke biodiversiteit. Meer dan 1,2 miljoen mensen in de regio leven van visvangst. Maar volgens de Cambodjaanse visserijadministratie is het visbestand de laatste jaren met twintig procent gedaald. Een van de oorzaken is de klimaatverandering. Het regenseizoen is al enkele jaren korter en minder krachtig.  

De 82-jarige Laa herinnert zich hoe haar huis in de zomer bijna volledig overspoeld werd. ‘Als kind moest ik met de boot naar bed!’, schreeuwt ze, kraaiend van plezier om de gedachte. ‘Maar dat is nu allemaal minder’. 

Ondiep water (van vader op zoon)

Vijf uur ’s ochtends, een uur voor zonsopgang. Ik ga mee met de 23-jarige visser Borei. De lamp op zijn hoofd verlicht kleine struiken waar hij zijn sloep behendig tussendoor stuurt. ‘Meer dan een uur!’, roept hij boven het lawaai van zijn draaiende propeller uit. Hij moet steeds verder van het dorp gaan om nog visrijke gebieden te vinden.

‘Visser ben je van vader op zoon, wij kunnen niets anders.’

We komen bij een groep bomen die met hun stammen ruim een meter onder water staan. Borei peddelt door dit ondergelopen bos en springt in het water om zijn fuiken te controleren. Er zit een schildpad in zijn net, die verkoopt hij ook. Een waterslang gooit hij terug, padden proberen uit de emmer te kruipen. Maar het is hem vooral om de vissen te doen: ‘trei roah’ of baarsachtigen. Daar krijgt hij 2,5 dollar per kilogram voor.

De vangst is mager. Dat komt omdat het water uitzonderlijk laag staat, ook voor een droog seizoen. We varen terug naar het open water en genieten van de opkomende zon en een zachte bries over het meer.

‘Visser ben je van vader op zoon, wij kunnen niets anders’, zegt Borei verlegen. Het liefst zou hij een andere baan vinden. ‘La-urng kook’, zegt hij. Dat is de uitdrukking voor ‘aan land’, weg van het water. Onderhoud van brommers, bijvoorbeeld, of mobiele telefoons herstellen. Maar hij heeft geen startkapitaal.

Niet voldoende 

Terug in het dorp hoor ik overal hetzelfde verhaal. Er is minder vis en iedereen moet de tering naar de nering zetten. 

Twee oudere dames, Laom en Juon, geven commentaar vanuit een koffiebar als de plaatselijke Statler en Waldorf. ‘At kroup’, herhalen ze telkens. ‘We hebben niet voldoende’. Voor hen hoeft het allemaal niet meer zo. Zij zijn 57 en 70 jaar, maar ze maken zich grote zorgen over de jongeren.

Pooit (35) is aan de slag met de vangst van de dag. Met forse halen van een hakmes scheidt ze koppen van glibberige lijven. Ik kan maar niet begrijpen waarom Cambodjanen zo graag op de grond zitten voor dit soort klussen.

Met een schelle stem roept ze bevelen naar vier kinderen die gehurkt zitten, in een geïmproviseerde cirkel. Ze helpen met het karwei. Talloze oogjes van onthoofde vissen staren mij aan. Het ritmisch geklop op de kapblokken en het gewriemel van spartelende vissen zijn bijna spookachtig. Ook de weeë visgeur, die permanent door het dorp waait, en het rondslingerende afval geven dit tafereel iets ruws.

‘We werken elke dag van ’s morgens vroeg’, vertelt Pooit, ‘zonder vrije tijd’. Maar het resultaat valt erg tegen. ‘We eten maar twee keer per dag, ’s morgens en ’s avonds’, zegt ze. 

Deze vissen zijn te klein om per stuk of per kilo te verkopen. Ze worden verwerkt tot de typische gefermenteerde vispasta ‘prohok’. Ooit bedacht als bewaartechniek en nu, omwille van de indringende geur, ‘de kaas van Cambodja’ genoemd.  

Dammen op de Mekong

Daney (34) herinnert zich hoe er vroeger grote vissen in het dorp te zien waren. ‘Dat is veranderd’, zegt ze, ‘sinds er dammen gebouwd zijn op de Mekong’. 

Al twintig jaar waarschuwen biologen voor de rampzalige gevolgen van die dammen, waarvan er nu elf op de rivier staan. De waterkrachtcentrales houden sediment tegen, een zandlaag met micro-organismen die als voedsel dienen voor grotere dieren. 

De dammen houden ook water tegen, wat het lager debiet verklaart. En grotere vissen, die willen migreren om te paren, kunnen er niet langs. Dit speelt zich hogerop op de Mekong af, in Laos en het noorden van Cambodja, meer dan driehonderd kilometer naar het oosten. Maar omdat Mekong en Tonlé Sap twee communicerende vaten zijn, is het effect voelbaar tot in Kampong Khleang. 

Geen toekomst als visser

Choon Phop (64) heeft het allemaal zien gebeuren. Hij werkt sinds 2016 als fietshersteller omdat hij geen toekomst meer zag als visser. ‘Er zijn veel soorten verdwenen’, zegt hij. ‘Illegale vistechnieken hebben de sector kapot hebben gemaakt, al zijn er nu strengere wetten.’ Hij verwijst onder meer naar elektrovisserij, een verboden techniek van stroomstoten in het water die het instinct en de zwemrichting van vissen kunnen beïnvloeden. 

‘Illegale vistechnieken hebben de sector kapot hebben gemaakt, al zijn er nu strengere wetten.’ 

Ik voel meer optimisme bij Takhoa, een 61-jarige visser op rust, die z’n paalwoning in Kampong Khleang aan het gezin van zijn zoon heeft afgestaan. Nu woont hij in een klein bootje en leeft van groenten en vis. In het romige ochtendlicht ziet hij er best gelukkig uit met zijn eenvoudige leven.

Takhoa deelt zijn inzicht met mij als een docent met zijn leerling. Volgens hem valt de vangst tegen omdat het lage struikgewas, een natuurlijke habitat voor vis, op grote schaal gekapt wordt. In de plaats komen rijstvelden en andere plantages. ‘Er zijn wel strenge wetten’, zegt Takhoa terwijl hij aan z’n sigaret trekt, ‘maar de politie neemt smeergeld aan om een oogje dicht te knijpen.’ 

De oude wijze man

Even later galmen er uitvaartgebeden door de luidsprekers van het plein voor de pagode. Het zijn klagende klanken die metaalachtig vervormd worden door grote megafoons. Na afloop van de plechtigheid vraag ik Som Hoa (65), de oudste monnik en figuurlijke grootvader, wat hij over de toekomst van het dorp denkt. 

We nemen plaats op een bankje voor het metershoge gouden Boeddhabeeld. Som Hoa spreekt langzaam en met een schurende stem. ‘Het probleem is door mensen zelf veroorzaakt’, zegt hij. Hij noemt illegale technieken en overbevissing als grootste boosdoeners. ‘Ze moeten wakker worden en zich aan de regels houden. En dan komt het goed’. Hij sluit af met een oud Cambodjaans gezegde: zolang er water is, is er vis.