Arme landen verliezen gevecht om goedkope geneesmiddelen

In 2001 weerklonk gejuich alom onder ontwikkelingslanden en aids-activisten. De Wereldhandelsorganisatie (WHO) bevestigde dat elk land ter wereld voor de eigen markt goedkope kopieën van gepatenteerde geneesmiddelen kan produceren als een gezondheidscrisis dat rechtvaardigt. De verklaring specificeerde de uitzonderingsmogelijkheden op de WHO-akkoorden die patentrechten regelen. In 2003, net voor de mislukte WHO-ministerconferentie in Cancún, werd beslist dat ontwikkelingslanden die zelf niet in staat zijn hun eigen kopieën te produceren, in geval van nood een beroep kunnen doen op geneesmiddelen uit een ander land.

Maar vijf jaar na de “historische verklaring” over Intellectueel Eigendomsrecht en Openbare Gezondheidszorg, blijven de prijzen van geneesmiddelen stijgen, zegt Tido von Schoen-Angerer, het hoofd van de campagne voor toegang tot essentiële geneesmiddelen bij Artsen Zonder Grenzen.

“Rijke landen hebben de geest van de Doha-verklaring gebroken”, zegt Céline Charveriat, het hoofd van de Make Trade Fair campagne van Oxfam International. “De verklaring heeft de juiste dingen gezegd, maar er was nood aan politieke actie om de woorden om te zetten in daden. Die politieke actie is er niet geweest. We zijn achteruit gegaan in plaats van vooruit en veel mensen sterven of lijden onnodig. Rijke landen hebben het recht hun nationale wetgeving zodanig aan te passen dat bedrijven er kopieën kunnen produceren voor uitvoer naar een ontwikkelingsland dat daarom vraagt. Maar dat gebeurde vrijwel niet.”

Ook de Gentse professor ethiek en expert op vlak van patenten Sigrid Sterckx bevestigt dat het uitzonderingssysteem waarover de ontwikkelingslanden in 2001 zo euforisch waren, “nog altijd niet meer dan een stukje papier is”. “Landen maken veel te weinig gebruik van de flexibiliteit in de patentregels”, zegt Sterckx. “Dat geeft te denken over de verantwoordelijkheid van de overheden in deze landen. Een andere reden is dat landen door bijvoorbeeld de Verenigde Staten en door hun plaatselijke merkindustrie zodanig onder druk worden gezet, dat ze heel gemakkelijk afzien van hun recht op de uitzonderingsregel. Ten slotte missen heel wat ontwikkelingslanden de juridische expertise om hun rechten goed te kennen.”

Dankzij competitie van generische geneesmiddelen zijn de prijzen van eerstelijns-aidsremmers gedaald van zo’n 10.000 dollar per patiënt per jaar in 2000 tot het huidige gemiddelde van 130 dollar, zegt Artsen Zonder Grenzen. Maar na één of twee jaar wordt een deel van patiënten resistent tegen de conventionele aidsremmers en moeten artsen overschakelen op nieuwere middelen. Patiënten en overheden in ontwikkelingslanden hebben meestal geen geld om gepatenteerde middelen te kopen, en dat betekent dat een hele reeks patiënten niet verder behandeld kan worden.

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie blijft 74 procent van de aidsremmers gepatenteerd, terwijl 77 procent van de Afrikanen met HIV geen toegang tot behandeling heeft en 30 procent van de bevolking geen regelmatige toegang tot essentiële geneesmiddelen.

De VS blijven intussen handelsakkoorden onderhandelen met zelfs strakkere regels dan die van de Wereldhandelsorganisatie, zegt Charveriat van Oxfam. Het akkoord dat ze momenteel bespreken met Colombia bijvoorbeeld, zou het Zuid-Amerikaanse land verplichten tegen 2020 jaarlijks 940 miljoen dollar extra te besteden om de stijgende prijs van geneesmiddelen te dekken. En in Peru, dat ook rond de tafel zit met de VS voor een vrijhandelsakkoord, kunnen geneesmiddelen op 10 jaar dubbel zo duur worden, zegt ze.

Artsen Zonder Grenzen en andere ngo’s maken zich ook ernstige zorgen over de ontwikkelingen in India, voorlopig nog steeds een van de grootste producenten van generische geneesmiddelen en de belangrijkste leverancier van aidsremmers aan Artsen Zonder Grenzen. Het farmaceutische bedrijf Novartis is daar een rechtszaak begonnen tegen de Indiase patentwetgeving, die de TRIPS-akkoorden niet zou eerbiedigen. Volgens de ontwikkelingsorganisaties doet het land dat wel en probeert Novartis gewoon de flexibile mogelijkheden uit Doha aan te vechten.

Het nieuwe Oxfamrapport ‘Patents vs. Patients: Five Years After the Doha Declaration’ stelt dat de Doha-verklaring alleen haar effectiviteit kan terugwinnen als de Wereldhandelsorganisatie ze opnieuw onder de loep neemt. De organisatie wil ook dat de VS stoppen druk uit te oefenen op arme landen om hun rechten te laten schieten, en roept alle rijke landen op om politieke en technische steun te bieden aan ontwikkelingslanden zodat ze de bestaande voorzieningen voor toegang tot betaalbare geneesmiddelen kunnen gebruiken. MDG6