Etnische conflicten in Zimbabwe

Na de onafhankelijkheid in 1980 gold Zimbabwe als modelland. Over de grenzen woedden burgeroorlogen of sleepte de kwaal van apartheid aan. Het voormalige Zuid-Rhodesië realiseerde echter een vreedzame overgang naar een onafhankelijk meerderheidsbestuur. Dat was niet vanzelfsprekend. De roep bij de zwarte bevolking om de gronden van de kolonisten terug te pakken was groot. De marxistische retoriek was op dat moment nog erg in zwang. En de herinnering aan het akelige apartheidsbestuur onder Ian Smith was nog zeer levendig. Toch kondigde de nieuwe president, Robert Mugabe, een politiek en economisch huishouden aan waarin raciale verzoening centraal stond. Twintig jaar later kraakt het huis in al zijn voegen.

Zwart over wit

Robert Mugabe is ondertussen zesenzeventig geworden en is nog steeds president. Met zijn toespraak op de twintigste verjaardag van de onafhankelijkheid speelde hij hoog spel in het vooruitzicht van de parlementsverkiezingen van juni. ‘Wij verwerpen de “Rhodesische” mentaliteit van het betere ras, de betere kleur en de betere baas. Onze strijd keerde zich in het verleden altijd tegen dat soort heerszuchtige houdingen en privilegies’, donderde hij. Door de rancune tegen de 70.000 resterende blanken uit de kast te halen, probeerde Mugabe weerwerk te leveren tegen de groeiende oppositie tegen zijn corrupte bewind. De president had in de maanden daarvoor al toegelaten dat vijftienhonderd van de vierduizend blanke boerderijen bezet werden door verpauperde oorlogsveteranen. Er vielen negenentwintig doden. De wereld reageerde verontwaardigd maar Mugabe repliceerde: ‘De blanke boeren bedreigen onze nationale eenheid en tarten ons gevoel voor raciale verdraagzaamheid tot het uiterste.’ De bezettingen hadden natuurlijk te maken met het begrijpelijke ongeduld van landloze boeren wegens niet ingeloste beloften. Toch toonden ze vooral aan hoe gemakkelijk het wapen van het racisme in de hand ligt. Columnist Mike Musgrave schaamde zich hardop in de Zimbabwe Independent: ‘De wereld aanziet ons weer als een bende barbaren die met hakmessen en speren de blanken in een ketel jagen, gaar willen stoven en opeten.’ Musgrave herinnerde in zijn stuk ook aan een ander pijnlijk en onverwerkt hoofdstuk uit de Zimbabwaanse geschiedenis: ‘Wij belandden in deze rotzooi door Mugabe’s weerspannigheid tegenover de vrije markt, de democratie, de blanken en… tegen al wie Ndebele sprak.’ Daarmee raakte hij een taboe-onderwerp aan: de etnische rivaliteit tussen de Shona-meerderheid en de Ndebele-minderheid. De Shona zijn goed voor zeventig procent van de Zimbabwaanse bevolking, de Ndebele voor twintig procent.

Breek de stilte

De Shona werden in de negentiende eeuw aangevallen door de Ndebele vanuit het zuiden en teruggedrongen naar het noordoosten. Ze vestigden zich rond de plek die door de Britten Salisbury gedoopt werd en die vandaag Harare heet. De Ndebele bezetten het zuidwesten met Bulawayo als hoofdplaats. Maar zowel de Shona als de Ndebele werden rond de eeuwwisseling verdrukt door de Engelse overheersers. De twee volkeren vochten in de jaren zeventig samen voor onafhankelijkheid. Eens die in 1980 ondertekend was, stak de oude rivaliteit echter opnieuw de kop op. Politieke problemen en persoonlijke ambities werden in etnische termen vertaald. Zuid-Afrika wou het prille “model” van wit-zwart samenleven laten mislukken en steunde de ZAPU-partij van Joshua Nkomo -een Ndebele- tegen de ZANU-partij van Mugabe. De regering in Harare reageerde met wreedaardige repressie tegen Matabeleland. Tienduizend mensen verdwenen of werden gemarteld of vermoord. Huizen en dorpen werden vernield. De terreur duurde tot 1988 toen na een “vredesbestand onder dapperen” de ZAPU van Nkomo opging in de ZANU van Mugabe en de repressiebrigades verdwenen uit Matabeleland. De wederzijdse rancune en achterdocht bleven. Pas in 1997 kwam er een moedig rapport van de Commissie Rechtvaardigheid en Vrede met de veelzeggende titel Breek De Stilte. Niet alleen de regering maar zelfs de katholieke bisschoppen reageerden furieus. De regering bezondigt zich sedert 1988, aldus het rapport, aan het opzettelijke vergeten van de gebeurtenissen. En dat is erger nog dan de feiten zelf, volgens Mike Auret, woordvoerder van de Commissie. ‘We kunnen in Zimbabwe een herhaling van het bloedige verleden enkel vermijden door een zoektocht naar de waarheid’, aldus Auret.

Eerst een grap, dan om te huilen

Een tragisch gevolg van de gebeurtenissen in de jaren tachtig is de voortdurende etnisering van de tegenstellingen in Zimbabwe. Dat resulteerde, aldus de schrijvers van Breek De Stilte, in een zogenaamd nationalisme. Verhelderend, ook voor andere Afrikaanse landen, schrijft het rapport: ‘ZAPU en ZANU voerden oorspronkelijk geen etnische politiek, want beide rekruteerden zowel Ndebele als Shona. Maar de toenemende regionalisering van de rekrutering enerzijds en het etterende wantrouwen leidden tot een steeds sterkere associatie van Nkomo’s ZAPU met de Ndebele.’ Er zijn historici die de etnisering nog diepere historische wortels toedichten. De repressie van de jaren tachtig zou een vergelding zijn voor de invasies en rooftochten van de Ndebele in de vorige eeuw. Zelfs al vormden de Ndebele geen etnische groep maar waren ze veeleer een samenraapsel van volkeren die zich samen de Ndebele noemden.

De bekende schrijver Chenjerai Hove meent dat de man in de straat zich geen zier aantrekt van iemands geboorteplaats of stam. ‘Die vragen rijzen maar als machtsgeile politici hem beginnen te vertellen dat hij arm is omdat “die van de andere stam” hem zijn rijkdom afnemen.’ Zo herhaalt de geschiedenis zichzelf, aldus Hove, ‘eerst als grap, later als tragedie’. Bij de verkiezingen van eind juni bleek dat het effect van de opgeklopte wraakgevoelens tegen de blanke boeren verwaarloosbaar was en dat de oppositiepartij –ondanks de zware intimidatie door de regeringspartij- niet alleen in Matabeleland maar ook in Harare sterk gescoord had. Mugabe reageerde met een oproep tot nationale verzoening. Het wapen van het algemeen stemrecht bleek sterker dan dat van de etnische tegenstellingen.