Verkiezingen in Venezuela: meer socialisme of weer vrije markt?

 ‘Ik bloed helemaal van de omhelzing van een moeder’, vertelt Henrique Capriles als hij uitgeput terugkeert in zijn bus. De oud-gouverneur van de deelstaat Miranda voert campagne op Isla Margarita. Het vakantie-eiland is een thuiswedstrijd, want het is politiek in handen van de oppositie. De uitzinnigheid waarmee hij wordt begroet, doet denken aan het onthaal dat zijn tegenstrever, na veertien jaar in het zadel, ook nog steeds ten deel valt: een haast messiaanse verering.

Chávez light

‘De regering probeert ons een land te verkopen waar geen problemen zijn: geen stakingen, geen prijsstijgingen, geen moorden, de snelwegen zijn er geweldig, er is geen werkeloosheid en er is geen inflatie. Wat de staatsmedia laten zien, is een land dat niet bestaat’, vertelt Capriles verbouwereerd. Het is een opsomming van de meest gehoorde klachten uit het kamp van de oppositie.

Dit zijn uiteraard ook de thema’s waar Capriles campagne op voert. Maar opvallend genoeg lijkt zijn politieke agenda op sociaal  vlak aan te haken op die van zijn tegenstrever. De vijfentwintig sociale missies, die het hart van het chavismo vormen en in werk, scholing en gezondheidszorg voorzien, wil hij behouden en zelfs verbeteren, mocht hij president worden. Capriles: ‘Ik zal nooit iemand iets afnemen’, verzekert hij chavistas die en masse vrezen voor een implosie van de door Chávez opgetrokken projecten.

Chávez waarschuwt er overigens voor dat Capriles’ linkse ambities slechts een laagje vernis zijn. Volgens de president is hij eigenlijk een rechtse wolf in schaapskleren

Capriles heeft zich een imago aangemeten van een armoedebestrijder die ook nog eens de economie zal hervormen en de misdaad te lijf zal gaan. Hij lijkt er op deze manier in te slagen om zowel de welgestelde traditionele achterban van de oppositie, als ook de armere Venezolanen te bereiken. De belofte van de verderzetting van de sociale programma’s, lijkt ook een verkapt compliment aan de president.

Het is dan ook moeilijk vol te houden dat veertien jaar chavismo enkel op een mislukking is uitgelopen, zoals veel media, soms op het karikaturale af, lijken te concluderen. Cijfers laten echter zien dat de armoede na tien jaar Chávez-bewind bijna veertig procent daalde. En de schaal waarop hij gesubsidieerde supermarkten en grootschalige huizenprojecten uit de grond heeft gestampt is in de regio nog steeds ongekend. Maar belangrijker is misschien nog wel dat veel armere Venezolanen zich deel voelen uitmaken van een politiek proces. Door hun participatie aan de vele sociale projecten en bijeenkomsten waar over politiek gediscussieerd wordt, lijkt een emancipatie op gang gekomen van een grote groep die lang achtergesteld was. Een sfeer die na veertien jaar Chávez nog steeds voelbaar is.

Dit betekent uiteraard niet dat alles gesmeerd loopt. Het publieke stelsel is verlamd door bureaucratische rompslomp, de kwaliteit van de zorg en het onderwijs in de missies laten heel wat te wensen over. En wat de verschillende kampen er ook mogen over beweren: de misdaadcijfers zijn moeilijk in te tomen en ook de inflatie is hoog.  Het zijn zaken waar iedere Venezolaan dagelijks last van heeft.

De interpretaties tussen de sterk gepolitiseerde voor- en tegenstanders over de staat van het land, ontaarden regelmatig in heftige polemieken. “Ik kom hier altijd boodschappen doen omdat onze commandant de prijzen heeft verlaagd”, vertelt een chavista voor een van de supermarkten in Caracas, die door de overheid is onteigend.  Zodra een tegenstander doorheeft dat de man een interview geeft, dient hij hem van repliek: ‘Je moet de waarheid vertellen. Hier is geen vlees, geen vis geen kip’, schreeuwt hij. De twee moeten door bewakers uit elkaar gehouden worden.

Geen socialisme in Venezuela

Maar kritiek op Chávez komt niet alleen van de oppositie. Ook de Duitse socioloog Heinz Dieterich, een oude vriend en vroeger een fervent aanhanger van Chávez, heeft zijn bedenkingen. Jarenlang was hij nauw betrokken bij het socialistische project van Chávez en fungeerde hij als informeel adviseur. Met Dietrich’s theorie, Het Socialisme van de 21^ste Eeuw, ging Chávez de boer op. Tijdens het Wereld Sociaal Forum in Porto Alegre in 2005, hield Chávez zijn boek omhoog. Het moest de leidraad zijn voor het Venezuela van de toekomst.

‘Het was natuurlijk een droom. Als je een nieuw model voor sociale verandering hebt, waarvan je gelooft dat het rechtvaardig is, dat op een bepaald moment de inspiratiebron wordt voor iemand die echt aan de macht komt, dat is heel bijzonder,’ vertelt Dieterich geëmotioneerd in zijn huis in Mexico-stad. Voor Dieterich, geboren in de oorlog en activist van de studentenprotesten van 1968, was de val van de Sovjetunie een desillusie. Hij besloot, tegen de sfeer op de academie van die tijd in, een democratischer vorm van socialisme te ontwikkelen dat bij de 21^ste eeuw zou passen. De markteconomie moest vervangen worden door een “economie van gelijkwaardigheden”, waarbij de waarde van een product of dienst niet wordt bepaald door vraag en aanbod, maar door de arbeidswaarde die er in zit.

Het was vooral dit laatste punt waardoor zijn enthousiasme over Chávez met de tijd begon te kantelen. ‘Twee jaar geleden kwam ik tot de conclusie dat er in Venezuela geen Socialisme voor de 21^ste eeuw zou komen. Het volk wordt bedrogen. Zij denken dat er een postkapitalistische maatschappij aankomt maar dat is niet zo. Vandaag de dag is er nog steeds een democratische progressieve regering, maar het is niets vergeleken met wat er vijf of zes jaar geleden aan de gang was.”

De oorzaken zijn volgens Dieterich divers, maar het project was vanaf het begin af aan al problematisch: ‘Van zijn mensen (chavistas van het eerste uur) was er bijna niemand die mijn systeem wilde. Chávez’ achterban bestond uit sociaaldemocraten, liberalen en technocraten’, weet Dietriech: ‘Maar het was vooral de vraag of mijn systeem kon overleven.  Als Chávez een alternatief voor de markteconomie had ingevoerd,  hadden de VS dit nooit toegelaten. Chávez was geëindigd zoals Allende en de Sandinisten”.

Wat volgens Dieterich overblijft is een systeem dat met het ene been leunt op traditioneel linkse doelstellingen en met het andere zich schikt naar de markt. Ondanks het feit dat Chávez bijvoorbeeld nog steeds nationaliseert en het staatsoliebedrijf PDVSA in dienst staat van zijn revolutie, werd tijdens de eerste economische crisis pijnlijk duidelijk hoe afhankelijk de Venezolaanse economie is van de mondiale markt.

Revolutie in de 21^ste eeuw?

De Venezuela-ervaring was voor Dieterich ook een les voor wat er in de 21^ste eeuw op socialistisch revolutionair vlak nog kan in Latijns-Amerika. ‘Ik geloof niet dat een echte socialistische revolutie mogelijk is. Zo’n proces wordt geblokkeerd door de wrede imperialistische politiek van Washington die maar blijft groeien. Wat wel kan vandaag, is een democratische revolutie vanuit een moderne burgerlijke staat, “de markt met een hart”.

En laat dit nu juist het model zijn waar Capriles voor zegt te staan: De politiek van de Braziliaanse ex-president Lula da Silva. ‘Ik geloof dat economische groei een diepe sociale visie kan inhouden om de armoede te bestrijden’, analyseert Capriles: ‘De Brazilianen hebben een model met een diep sociaal accent, maar waarbij ook het eigen initiatief belangrijk is voor de ontwikkeling van het land. De resultaten zijn positief.’

Maar als Capriles, indien hij de stembusslag wint, het ‘Braziliaanse socialisme’ in Venezuela zou kunnen invoeren zal dit veel impact hebben op de huidige sociale structuren. Dit betekent waarschijnlijk dat het gevoel van emancipatie, dat de afgelopen jaren onder de armen is gegroeid, onder druk komt te staan. Chávez zelf denkt dan ook vanuit het marxistische concept van klassenverschillen. Zijn politiek is erop gericht armen, als groep, breed te emanciperen en te mobiliseren, terwijl bij veel sociaaldemocratische stromingen de nadruk meer ligt op het vergroten van de welvaart onder armen. Dit verklaart ook voor een deel de loyaliteit van de chavistas. Want hoewel de staatssupermarkten geen luxe shoppingmalls zijn en de missies veel gebreken kennen, is Chávez’ electoraat hondstrouw. Zij voelen zich erkend en gehoord door de politiek.

Voor Capriles zijn zaken als klassenverschillen niet zo fundamenteel: ”De regering zorgt voor deze scheiding en wil ze in stand houden. Ik zal een president zijn voor alle Venezolanen“, zegt hij hier op. De manco’s van de sociale revolutie zijn duidelijk voor Capriles: het tekortschieten van veel missies, de inmenging van de regering in de media en de rechterlijke macht, zijn voor hem onverdedigbaar. Of deze offers, in naam van de socialistisch revolutie van Chávez, uiteindelijk ook voor de bevolking te groot zijn, bepalen zij op 7 oktober.

Alex Tieleman is een Nederlandse freelancejournalist die in Mexico woont.