Leonard Gentle: 'Niet stabiliteit maar radicale verandering helpt Zuid-Afrika vooruit'

Leonard Gentle is de directeur van de Zuid-Afrikaanse International Labour and research Information Group (ILRIG), partner van fos. ILRIG is een ngo die onderzoek doet naar sociale bewegingen en arbeidersbewegingen in Zuidelijk Afrika. Als voormalig antiapartheidsactivist, hoogleraar in de economie en activist in arbeiders- en burgerbewegingen, praat hij kritisch over het Zuid-Afrika na het Apartheidsregime, het beleid van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC), de rol van Nelson Mandela en de Zuid-Afrikaanse vakbonden. Gentle was de voorbije week in Brussel op uitnodiging van de ngo fos.

Zuid-Afrika, twintig jaar na het einde van apartheid, een week na het overlijden van Nelson Mandela: het land heeft veruit het hoogste bnp van Afrika, maar deze rijkdom gaat gepaard met grote ongelijkheden, ook tussen blank en zwart. Leonard Gentle wijst het neoliberale model dat het ANC sinds 1994 invoerde met de vinger. Ook de vakbonden treffen schuld, want ze laten het volk in de steek ten voordele van andere belangen, meent Gentle.

De Zuid-Afrikaanse bevolking pikt de hoge werkloosheid en hoge levenskost niet langer. Dit merk je aan de groei in protesten, vooral sinds 2012. De tijdsgeest verandert, maar de partijen en vakbonden huppelen achterop. Maar ook hier komt langzamerhand verandering in. Julius Malema speelt in op de nieuwe tijdsgeest met zijn Economic Freedom Fighters, maar biedt geen geloofwaardig alternatief. In Cosatu, de koepel van de Zuid-Afrikaanse vakbonden, is er een conflict over de alliantie met het ANC. Gentle is overtuigd dat een nieuwe periode zich aanbreekt: een periode van sociale strijd dat op lange termijn een eerlijker en gelijker Zuid-Afrika zal opleveren.

U vindt de ongelijkheden vandaag erger dan tijdens apartheid.

Leonard Gentle: Zuid-Afrika heeft het hoogste GINI-coëfficiënt ter wereld [de internationale maatstaf voor maatschappelijke ongelijkheid]. En dit is erger geworden sinds de bevrijding in 1994. Ook op vlak van rassengelijkheid. Raciale ongelijkheden variëren van sector tot sector, maar ze zijn er nog steeds. De rijksten in het land, zoals de ceo’s van topbedrijven en de hoge pieten in de publieke sector: die zijn bijna allemaal blank. De meerderheid van de werklozen en de armen zijn zwart. Dus de contouren van ongelijkheid volgen die van de apartheid.

Waarom is er zoveel ongelijkheid?

Leonard Gentle: Omdat onze regering in essentie een politiek beleid van neoliberalisme voert. Ze heeft de grootste bedrijven in het land toegestaan overal ter wereld te investeren, en winst te maken door de nieuwe circuits van financieel kapitaal. Ze heeft de commercialisering en privatisering van openbare diensten aangemoedigd en gepromoot. Openbare diensten die normaal net de armoede verzachten.

Bijvoorbeeld, water. De regering kwam met het idee dat de eerste 1000 liter van water gratis moet zijn. Maar geen familie kan leven op slechts 1000 liter water per maand. Voor het extra water moest je veel meer betalen. Mensen betaalden uiteindelijk meer voor water dan voordien. De laatste maanden begonnen ze met een nieuw waterbeleid dat verder knipt in de voorziening van water voor de mensen, ten voordele van de mijnen en de industrie.

Verandert het beleid niet omdat de mensen geen interesse hebben in ander beleid?

Leonard Gentle: Voor een tijd hadden de mensen zoveel vertrouwen in de bevrijdingspartij (ANC) dat de partij alles kon doen wat ze maar wou. Zij was de morele autoriteit. De mensen dachten: ‘Dit is onze regering nu, we hebben op deze politici gestemd, wij hebben met hen gestreden in de vuurlinie, we gaan ervan uit dat ze het juiste doen.’ Dus, er was een hele periode van verwachting dat ze het juiste zouden doen. Die verwachting valt heel goed te begrijpen. Maar nu is hun legitimiteit aan het wegsijpelen.

2014, verkiezingsjaar

Heeft de dood van Nelson Mandela een impact op de morele autoriteit van het ANC?

Leonard Gentle: De invloed van Nelson Mandela… Hij heeft nooit beweerd dat hij op zijn eentje het land heeft veranderd. Of dat zijn leven of zijn dood een kritieke factor zou zijn.

Hij was president voor slechts één termijn, maar vele beslissingen, zoals de keuze voor het neoliberalisme, werden genomen door sleutelfiguren in het nationaal uitvoerend comité. Mandela was ook al een hele tijd uit de politiek toen hij overleed. Zijn dood doet de mensen wel nadenken over wat we bereikt hebben, en wat we niet bereikt hebben.

Mandela was vooral van belang voor het ANC als een soort van symbool. In de jaren ’50 was hij een activist die de wereld wou veranderen en zichzelf voor de strijd inzette. Dan werd 27 jaar lang opgesloten en was hij een man van principe, die trachtte verandering te brengen vanuit de gevangenis. Dan, wanneer hij ouder was, werd zijn naam toegeëigend door de ergste vervuilers en onderdrukkers ter wereld. Ze bejubelden hem allemaal alsof hij een heilige is, wat nooit zijn bedoeling is geweest. Hij zei altijd dat hij niet een icoon wou zijn.

Hoe gaan de verkiezingen van volgend jaar eruit zien? Zal het ANC nog veel stemmen trekken?

Leonard Gentle: Ik denk dat het ANC de verkiezingen gaat winnen, want voor de mensen is er geen alternatief. Mensen vrezen dat de andere partijen in het parlement, zeker de oppositiepartij, misschien apartheid zouden terugbrengen. Dus ze kiezen voor het ANC, want het alternatief is erger. Dat is de perceptie onder de Zuid-Afrikanen. Uit de protesten is er nog geen alternatieve partij voortgevloeid.

De Economic Freedom Fighters van Julius Malema?

Leonard Gentle: Julius Malema is uit het ANC gezet omdat hij inging  tegen het leiderschap van het ANC. Hij is in geen geval een figuur die geassocieerd wordt met bevrijding – betrokken in belastingontduiking, corruptie en fraude bij publieke aanbestedingen. Maar hij heeft de ontevredenheid van het volk juist aangevoeld en dingen gearticuleerd die resoneren bij de mensen.

Hij eist de nationalisatie van de mijnen, hij zegt dat er geen gelijkheid is in het land, dat de blanken nog steeds het land leiden. En dat slaat aan, al is zijn persoon corrupt. Dat de nationalisatie van de mijnen meer banen zou creëren, dat klopt. Maar hij heeft een bijkomende agenda. Hij is niet geïnteresseerd in de herverdeling van de middelen, maar in voordelen voor de mijnbedrijven die hij vertegenwoordigt.

Ik denk trouwens dat hij terug in het ANC tracht te komen, in een positie waar hij een meer toegang tot bedrijven heeft.

Sociale strijd

Waar gaat het sociaalpolitieke landschap van Zuid-Afrika naartoe? De demonstraties, de stakingen en de hoge werkloosheid hebben ongetwijfeld een invloed op de stabiliteit van uw land.

Leonard Gentle: Stabiliteit is zo’n geladen woord. Het suggereert dat stabiliteit goed is, en het omgekeerde slecht. Stabiliteit kan betekenen dat mensen accepteren dat ze arm zijn, dat ze lage lonen krijgen, en dat ze geen toegang hebben tot deftige huizen. Als mensen daar tegenin gaan, dat is dan instabiliteit. Maar die vorm van instabiliteit is net goed.

De protesten breiden zich uit. Ook de aard van de demonstraties verandert. Stakingen en protesten krijgen meer en meer een stedelijk karakter. Twee sectoren die normaal nooit staken, komen sinds 2012 in actie: de mijnsector en de landbouw. De reden waarom de mijnwerkers eerder niet staakten was omdat de mijnsector te belangrijk was. De vakbonden deden erg hun best om de vrede te behouden.

Er is nog iets nieuws aan deze protestgolf. De stakers maken steeds minder gebruik van de wettelijk verankerde rechten. Ze kiezen ervoor om te strijden buiten dat juridisch kader.

Waarom verandert het nu?

Leonard Gentle: Eén van de zaken die de mensen echt pijn heeft gedaan, is de staking tegen Lonmin, waar 43 demonstranten vermoord zijn. Dit heeft de mensen echt kwaad gemaakt. De morele autoriteit van het ANC is toen serieus aangetast. Plus, er is inmiddels twintig jaar gepasseerd dat apartheid werd afgeschaft en het ANC aan de macht kwam. De mensen hebben de bevrijdingspartij de kans gegeven te presteren. Maar ze hebben nu het gevoel dat het genoeg is geweest. De bezuinigingen in de publieke diensten werkten als een soort van katalysator. En de Zuid-Afrikanen voelen zich meer en meer vervreemd van de vakbonden.

Ik ben optimistisch dat deze nieuwe kritische tijdsgeest aan de basis ligt van een nieuwe beweging. Het maatschappelijk middenveld raakt meer en meer betrokken. Mensen zijn geëngageerd en bereid hun lot in eigen handen te nemen. Arbeiderscomités worden volledig op eigen houtje georganiseerd. Dat is positief. Maar het zal ook een tegenreactie veroorzaken bij de elite en de staat. Iemand zal zeggen dat de arbeiders hardhandig moeten aangepakt worden, zoals in bij de mijnstaking in Marikana. Ik denk dat we in een fase van sociale strijd komen.

De vakbonden worden meer en meer buiten spel gezet. Hoe reageren ze hierop?

Leonard Gentle: Ze waren over het algemeen tegen de stakingen. Ze scharen zich achter de staat en de bedrijfsleiders. Dit is één punt van kritiek. Een ander punt is hun beperkte focus op voltijds permanente werkkrachten. En dat terwijl de werkloosheidsgraad oploopt tot 40 procent. Zuid-Afrika heeft ook een grote informele sector, ook al hebben we daar geen precieze statistieken over. Geen enkele vakbond helpt de mensen in de informele sector. Dat is niet enkel een Zuid-Afrikaans probleem, maar een globaal probleem van de arbeidersbeweging.

Momenteel zijn de zaken aan het bewegen. Het grootste onderdeel van Cosatu, de unie van metaalwerkers, begint te verklaren dat het de alliantie met het ANC wil stopzetten omwille van het neoliberale beleid. Het roept Cosatu op om deze kwestie te bespreken in een congres. Ondertussen werd Zwelinzima Vav, de Algemene Secretaris van Cosatu ontslagen. Niemand kent de details. En dit wordt stevig in de media uitgespeeld. Iedereen spreekt over ‘het morele verval van het ANC’.  

Kan Zuid-Afrika nog een voortrekkersrol spelen ni Afrika?

Leonard Gentle: Zuid-Afrika is een de rijkste economie van het hele continent. Het bnp van Zuid-Afrika is groter dan de bnp’s van alle andere landen opgeteld. Het is de grootste buitenlandse investeerder in de Afrikaanse landen. De vraag is niet – is dit een goede zaak, of is een slechte zaak? Als je naar een supermarkt gaat in Zambia, Zimbabwe, .. ga je naar een Zuid-Afrikaanse supermarkt. Als je naar een hotel gaat in Mozambique, ga je naar een Zuid-Afrikaans hotel. Als je geld afhaalt in Ghana, dan haal je geld af van een Zuid-Afrikaanse bank. Maar elk land moet zijn eigen democratische controle uitvoeren over zijn eigen democratisch verkozen leiders, het is niet de rol van Zuid-Afrika om daar een invloed op te hebben, Zuid-Afrika zou zich niet moeten bemoeien in de rest van het continent.

dansen voor Mandela

Als u het liedje had kunnen kiezen voor de begrafenis van Nelson Mandela, welk had u dan gekozen? 

Leonard Gentle: We hebben een traditie in Zuid-Afrika dat we de Toyi-Toyi noemen. Het is een soort van dans, of mars, dat activisten doen in Zuid-Afrika. Ze herhalen de belangrijke slogans van de dag. Op een ritmische manier. Ik denk dat een Toyi-Toyi op de begrafenis het beste eerbetoon zou zijn aan Mandela.