Groots eerbetoon aan een grootheid van de Afrikaanse literatuur

Het lezen van dit eerbetoon aan de Nigeriaanse schrijver Chinua Achebe, die vorig jaar maart op 82-jarige leeftijd overleed,  is een lust en must voor de hersenen; een lust omdat in eenvoudige taal – zoals de taal van Achebe zelf  – beschreven wordt wat de verdiensten zijn van Achebe als schrijver, als uitgever, als criticus, maar vooral ook als mens. 

Een lust ook vanwege de enorme variatie aan teksten die in het boek aan bod komt: literair-kritisch getinte stukken, lofdichten, elegieën en meer persoonlijke, anekdotische teksten over de betekenis van Achebe in het leven van de desbetreffende auteur; teksten van schrijvers, critici, uitgevers, van vrienden en collega’s; teksten die vooral ingaan op de romans van Achebe, teksten die voornamelijk ingaan op zijn eerste en meest baanbrekende roman Things Fall Apart (1958), in het Nederlands vertaald als Een wereld valt uiteen; teksten die meer ingaan op het persoonlijke leven van Achebe, als (gast)professor aan verschillende Afrikaanse en Amerikaanse universiteiten; teksten die vooral zijn rol als bezieler van de African Writers Series van uitgeverij Heinemann belichten; bijdragen die – al dan niet zijdelings – diep ingaan op de literaire geschiedenis van Nigeria in ’t bijzonder en van Afrika in ’t algemeen;  teksten die de loftrompet over Achebe zingen; maar ook teksten die een zekere kritiek laten horen, bijvoorbeeld op het vermeende gebrek aan vrouwelijk perspectief in de vroege romans van Achebe (bijdrage van Helen Chukwuma); of op de visie die Achebe verwoord over Nigeria en Biafra in zijn boeken The Trouble with Nigeria (1984) en There Was A Country. A Personal History of Biafra (2012). (in bijdragen van Ibrahim Bello-Kano en Chimamanda Ngozi Adichie).

Tot slot zijn er teksten die speciaal voor de bundel geschreven zijn, na het overlijden van Achebe vorig jaar maart, maar ook bijdragen die geschreven n.a.v. zijn 70^e verjaardag én n.a.v. de 50^e ‘verjaardag’ van zijn bekendste boek Things Fall Apart.

De publicatie van Things Fall Apart, in 1958, betekende zonder meer een mijlpaal in de geschiedenis van de (Afrikaanse) literatuurt. Voor het eerst werd in een roman tegengewicht geboden aan het eenzijdige – westerse – beeld van Afrika, dat bijvoorbeeld via boeken als Heart of Darkness (1902) van Joseph Conrad en Mister Johnson (1939) van Joyce Cary uitgedragen werd.

Achebe portretteerde in zijn roman, via eenvoudig maar krachtig taalgebruik, een rurale samenleving die ontwricht wordt, uiteen valt, door de komst van blanke missionarissen aan het eind van de 19^e eeuw en de verschillende manier waarop de dorpelingen daarop reageren. Achebe doet dit overigens zonder een overdreven romantisch portret van de Afrikaanse samenleving te schetsen. De harde kanten van plaatselijke rituelen en gebruiken worden onomwonden verteld. De roman is een van de meesterwerken van de Afrikaanse literatuur en heeft een blijvende invloed gehad op de literaire productie in Afrika en op het postkoloniale debat. De betekenis van Things Fall Apart kan niet beter omschreven worden als in de volgende woorden van Simon Gikandi op blz. 51:

(…) the influence of Things Fall Apart in shaping the literary sensibilities of African readers was unprecedented. But, the influence of Achebe’s novel went beyond questions of sensibility. Things Fall Apart transformed the African social imaginery, the stories Africans tell about themselves, their relation to the world and their place in the narrative of modern times. It also transformed the institution of modern literature and the English language, heralding the emergence of what has come to be known as the postcolonial canon. The publication of Things Fall Apart changed our understanding of English and its institutions of criticism. Finally the novel had, and continues to have, an affective, almost magical quality.

Naast een vat vol kennis over Achebe is de bundel Chinua Achebe. Tributes and Reflections een rijke bron van kennis over de (literaire) geschiedenis van Nigeria, en bij uitbreiding van Afrika. Daarom is het boek - behalve een lust om te lezen door zijn eenvoud en gevarieerdheid -  een must voor studenten Afrikaanse literatuur, voor literatuurdocenten en voor iedereen die Afrika beter wil leren begrijpen:  gelinkt aan de inhoud van Achebe’s boeken geven de verschillende bijdragen inzicht in een belangrijke episode in de geschiedenis van Nigeria, de Biafraanse afscheidingsoorlog en de hongersnood die daarop volgde; het boek vertelt over de geleidelijke intrede van het kolonialisme in Afrika, met de komst van de eerste missionarissen eind 19^e eeuw  en de gevolgen daarvan op de traditionele rurale samenlevingen (de thematiek van Things Fall Apart); het vertelt over de toentertijd heersende beeldvorming in ’t Westen over Afrika; over de Négritude-beweging van de West-Afrikaanse en Caraïbische diaspora, die in Parijs ontstond; het belicht de belangrijke kwestie van het taalgebruik in Afrikaanse literatuur (gebruik van autochtone taal vs. Engels, Frans…); het gebruik van spreekwoorden en gezegden in Afrikaanse literatuur, niet in de laatste plaats in de werken van Achebe zelf; het boek besteedt aandacht aan de publicatie van vele meesterwerken in de schoot van de genoemde African Writers Series van Heinemann; het zet het literair-kritische debat van de jaren ‘70 en ‘80 in de verf waarin de zgn. Bolekaja-critici (Chinweizu, Jemie en Madubuike) zich fel afzetten tegen de Eurocentrische visie van literatuurcritici als Eustace Palmer en Bernth Lindfors.

Kortom, omdat er zo veel aspecten aan bod komen, kan het boek prima gelezen worden als een introductie tot de literatuur van Afrika. Maar ook gevorderde Afrikanisten kunnen hun hart ophalen in het boek, bijvoorbeeld aan de prachtige lofdichten van Wole Soyinka (blz. 18) en van Ngugi Wa Thiong’o (blz. 43).maar vooral ook aan de soms pittige literair-wetenschappelijke artikelen, zoals dat van Ibrahim Bello-Kano (blz. 112) over de – in zijn ogen – matige kwaliteit van sommige boeken van Achebe of het artikel van Ato Quayson (blz. 275), dat met name ingaat op het aspect van vervreemding in Achebe’s roman Arrow of God (1964).

In de eerste plaats is dit boek echter een ode aan Chinua Achebe, naar aanleiding van zijn overlijden vorig jaar maart.  In nogal wat bijdragen wordt erover gefilosofeerd of hij nu wel of niet de peetvader van de Afrikaanse literatuur kan worden genoemd. Voor sommigen was hij dat, voor anderen niet. Het antwoord op deze vraag is niet zo belangrijk, maar men is het er wel  over eens dat Chinua Achebe, als schrijver, als wetenschapper, als leraar, maar vooral als mens, tot de invloedrijkste en belangrijkste Afrikanen van de 20^e eeuw behoorde. In dit verband enkele prachtige strofen uit het gedicht Dear Teacher van Tijah M. Sallah, op blz. 293:

Dear Teacher
As we ponder your Exit;
We know a weighty star in our sky has left us.
Our bruised hopes seek your soaring light,
At the edge of clouds. We stare. We mourn.

We will remember you for your dreams to make Africa fly.
Your light to illuminate the untruths about Africa.
We will remember your integrity and your spine.

Dear Teacher, now that we have lost you,
Someone else must bear your weight.
And, now, as we ponder your Exit.
A heavy sadness squats in our hearts.
We will not let it go -
Until Africa awakes to your wisdom.

Wat was er zo bijzonder aan Chinua Achebe? Waarom was hij zo’n literaire grootheid? Wat waren zijn verdiensten?  De bijdrage van Zaynab Alkali Reflections On Chinua Achebe leest als een kernachtige samenvatting van deze verdiensten, en vormt voor mij dan ook het hart van het boek: anders dan in de Westerse literatuur over Afrika, of met Afrika als setting, herkenden gewone Afrikanen zichzelf in de boeken van Achebe; het ging over gewone, alledaagse zaken en rituelen; Ook anders dan in Westerse boeken over Afrika, of in boeken met Afrika als setting, werd het continent niet over geromantiseerd of gedemoniseerd – zoals in Heart of Darkness van Joseph Conrad – maar werd de maatschappij getoond zoals hij is, met al haar mooie én negatieve kanten; Achebe’s romans zijn doorspekt met spreekwoorden en gezegden; het creatieve gebruik van de Engelse taal zette de toon voor vele Afrikaanse schrijvers die na hem publiceerden. En, als bevlogen redacteur van de befaamde African Writers Series van uitgeverij Heinemann heeft hij vele Afrikaanse schrijvers op de literaire kaart gezet; met zijn talloze wetenschappelijke artikelen en essaybundels Morning Yet on Creation Day (1975), Hopes and Impediments (1989) en Home and Exile (2000) lag hij aan de grondslag van de moderne liteatuurkritiek over Afrika en het postkoloniale debat; zijn uitgesproken standpunt over Heart of Darkness  – nl. dat het een puur racistische beeldvorming over Afrika weergeeft – veranderde blijvend de visie over deze historische roman, maar vooral over de koloniale literatuur die eind 19^e, begin 20^e eeuw het licht zag; zijn controversiële standpunten over de Biafraanse afscheidingsoorlog in de boeken The Trouble With Nigeria (1983) en There Was A Country (2012) tot slot hadden een blijvende invloed op het debat over deze kwestie. Maar bovenal wordt Achebe gezien als een aimabele, toegankelijke, grote denker, als het geweten van Afrika. Kernachtiger dan door Barack and Michelle Obama kan het niet gezegd worden:

A revolutionary author, educator and cultural ambassador, Chinua shattered the conventions of literature and shaped the collective identity of Nigerians throughout the world. With a dream of taking on misperceptions of his homeland, he gave voice to perspectives that cultivated understanding and drew our world closer together. His legacy will endure in the hearts of all whose lives he touched with the everlasting power of his art. (citaat aangehaald door Zaynab Alkali in zijn bijdrage, blz. 107)

De publicatie van het boek Chinua Achebe. Tributes and Reflections, is een mijlpaal in de literatuurkritiek over Afrika omdat het een helder en krachtige portret schetst van leven en werk van een van de grootste Afrikanen van de voorbije eeuw. Chinua Achebe werd geboren op 16 november 1930 en stierf op 21 maart 2013. Maar, zijn erfenis leeft voort:

Achebe is still alive in millions of lives
He talks to them in beautiful prose
He tells them proverbs of wisdom
He is a man of the people
A writer of the people now and tomorrow
(fragment uit een lofdicht op Achebe van de Keniaanse schrijver Ngugi wa Thiong’o, blz. 42)

Chinua Achebe, Tributes and Reflections / Nana Ayebia Clarke & James Currey (eds.), Ayebia Clarke Publishing, 2014

Gilbert Braspenning volgt fictie- en non-fictieliteratuur over en uit Afrika.