Is Marx vandaag nog actueel? (2)

De mening van Chams Eddine Zaougui

Toen de jonge Karl Marx aan zijn vader liet weten dat hij filosofie wilde studeren in plaats van rechten, reageerde zijn vader als volgt: ‘verloedering in een geleerde kamerjas met ongekamd haar heeft verloedering met een glas bier vervangen.’ Die verwijtende en denigrerende opmerking heeft nu iets ironisch, als je weet welke impact Marx heeft gehad – en heeft – op de geschiedenis. Om de omvang ervan te begrijpen, kan je hem alleen vergelijken met religieuze figuren zoals Jezus en Mohammed. Marx, zo zou je kunnen zeggen, was een soort onkerkelijke Jezus die de strijd aanbond met het kapitalisme, omdat hij het een verspillend, irrationeel en onderdrukkend systeem vond.

Net als Peter Singer geloof ik dat we Marx vooral als filosoof moeten waarderen, eerder dan als economisch wetenschapper. Tenslotte bleken de meeste van zijn ‘wetenschappelijke’ voorspellingen achteraf volkomen verkeerd. Het is bekend dat Marx’ voorspellingen afgeleid werden van zijn toepassingen van Hegels filosofie op de voortgang van de menselijke geschiedenis en de economie van het kapitalisme. En Hegel heeft vandaag een verschrikkelijke reputatie als wetenschapper. Idem Marx. Maar als filosoof – zijn vader had het nooit durven hopen – houdt Marx, na meer dan honderd jaar, wel stand.

Zijn belangrijkste filosofische prestatie is zijn uitdieping van het concept vrijheid (dit lijkt paradoxaal als we kijken naar de regimes die beweren zijn ideeën te volgen). Marx zag al heel vroeg in dat ongebreidelde vrijheid, op termijn, contraproductief is – destructief zelfs. Chinese en Poolse arbeiders hebben misschien de ‘vrijheid’ om tegen 2,5€ per uur te werken, in werkelijkheid zijn ze even vrij als feodale horigen. De catastrofale kredietcrisis is het meest recente voorbeeld van wat absolute (financiële) vrijheid kan betekenen. De moraal is duidelijk: soms hebben we, wanneer grote groepen mensen samenleven, meer in plaats van minder staat nodig om iemands persoonlijke vrijheid te waarborgen. Door dat inzicht behoort Marx, samen met Hobbes, Locke, Rousseau en Hegel tot een van belangrijkste westerse politieke denkers.

Chams Eddine Zaougui is arabist en filosoof

De mening van Ruddy Doom

Veel van wat Marx heeft geschreven, is niet relevant. Sommige van zijn ideeën, zoals zijn arbeidswaardenleer, zijn zelfs fout. Het is bovendien onzinnig om Marx los van enige context te bestuderen. Zijn werk vormt enerzijds de sluitsteen van wat anderen voor hem hebben gezegd. Anderzijds is er ook na hem nog veel geschreven waarmee we rekening moeten houden.

Toch kan Marx vandaag nog inspireren. Bepaalde onderdelen van zijn werk zijn bijzonder goed geschreven en nog steeds bruikbaar. Marx speelde bijvoorbeeld een voortrekkersrol op het vlak van globalisering. Actueel zijn ook sommige van zijn opvattingen over vervreemding en zijn idee dat maatschappelijke verhoudingen worden gestuurd door de economie.

Het werk van Marx moet echter creatief en kritisch worden benaderd. Hij was een voorstander van globalisering, maar bekeek het globaliseringsproces op een te abstracte manier. Marx’ idee over globalisering moet dus aan de huidige context worden aangepast. We mogen evenmin aannemen dat alles wordt gestuurd door de economie.

We mogen van Marx dus geen God maken, zelfs geen apostel. En zelf ben ik geen marxist, maar dat zei Marx ook over zichzelf.    

Ruddy Doom is professor Derde Wereldstudies aan de Universiteit Gent

De mening van Marc Vandepitte

De burgerlijke economen zitten met een stevig probleem. De economische crisis die de wereld op de rand van een zware depressie bracht en ei zo na het hele financiële systeem deed ineenstorten, hebben ze niet zien aankomen. Dat is geen toeval. De burgerlijke economie heeft gewoon geen theorie over de crisis. Het standaardwerk Economics van Samuelson en Nordhaus, dat over heel de wereld in universiteiten wordt gebruikt, heeft een index met ongeveer 1300 woorden. Je zal tevergeefs zoeken naar het woord crisis. Om een economische crisis te verklaren neemt men zijn toevlucht tot oppervlakkige en psychologische verklaringen zoals ‘onverantwoord gedrag’ of ‘slechte inschatting’ van economische spelers, ‘irrationeel gedrag’ van beleggers, of ‘slechte communicatie’ van politici. In het beste geval heeft men het over ‘gebrekkige spelregels’. Een diepgaande, structurele analyse ontbreekt.

Bij Marx is de studie van de crisis daarentegen een essentieel onderdeel van zijn theorie. Marx bestudeerde hoe waarde, meerwaarde en kapitaal worden gecreëerd. Dat bracht hem snel bij zijn theorie van de overproductie en van de dalende winstvoet. Marx maakte ook een onderscheid tussen de reële sfeer van de economie (productie en diensten) en de financiële sfeer. De eerste is fundamenteel, de tweede de afgeleide van de eerste. Een financiële crisis staat niet op zichzelf, maar wordt uiteindelijk veroorzaakt in de productiesfeer.

De meerwaarde van Marx zijn analyse bestaat erin dat hij de oppervlakkige psychologische en moraliserende verklaringen overstijgt en de machtsrelaties (eigendomsverhoudingen, klassen) blootlegt. Zeker, Marx heeft zich op een aantal zaken miskeken: hij dacht dat de situatie van de arbeiders steeds verder achteruit zou gaan, wat onvermijdelijk tot revolutie zou leiden; hij verwachtte die revoluties in de meest geïndustrialiseerde landen en niet in de periferie. Ook heeft hij een aantal zaken (nog) niet kunnen zien zoals de ecologische verwoesting van het kapitalisme en de overwoekering van de economie door het financierkapitaal. Maar de fundamentele wetten van het kapitalisme, die tot op de dag van vandaag geldig blijven, heeft hij haarscherp beschreven. De geschriften van de baardige man uit Trier zijn en blijven een onmisbaar kompas om te weten hoe het wereldsysteem functioneert en hoe we een andere wereld kunnen bereiken.

Marc Vandepitte is econoom en filosoof, docent en auteur van diverse boeken