Vies, dom en achterlijk

Een indiaanse omwenteling, zo zou je de maatschappelijke verschuivingen van het afgelopen decennium in dit Andesland kunnen omschrijven. Een “Pachakutik”, zoals dat in het Quichua heet. De Ecuadoranen stuurden begin dit jaar, voor de tweede keer op rij, een verkozen president de laan uit. Iedereen is het erover eens dat de indianen, ruim veertig procent van de bevolking, een sleutelrol speelden in die opvallende geschiedenis. Van uitgejouwde tweederangsburgers werden deze afstammelingen van Atahualpa de stoottroepen van het geweldloze verzet. Dat hun aanpak de goedkeuring van het volk wegdraagt, bleek uit de jongste gemeenteverkiezingen. Die leverden spectaculaire scores op voor de politieke beweging die zich Pachakutik noemt, waarbij de indiaanse koepel Conaie is aangesloten. Voor de rechtse politici, die geld en macht in één hand houden, zijn de indianen niet langer dom en achterlijk. Voor hen zijn ze bedreigend.

Politiek met z’n allen

Op het gezicht van Miguel Lluco, president van Pachakutik, lees ik eerder bezorgdheid dan euforie. ‘Het wordt menens nu’, zegt Lluco. ‘We hebben altijd fundamentele kritiek gehad op de traditionele politici en het systeem. Nu we zelf aan de macht komen, mogen we niet falen.’ De campagne van Pachakutik focuste op drie principes die voor de indiaanse beweging heilig zijn: participatie van het volk aan het beleid, transparantie en sociale controle in de administratie, en het weer inleveren van de functie wanneer een verkozene ze niet naar behoren uitvoert. Lluco: ‘We hebben twee keer een president afgezet maar het systeem is overeind gebleven. Echte verandering kan maar groeien wanneer het volk nauw betrokken is bij de politiek en mee verantwoordelijk wordt. Als we zien hoe diep de kwalen verankerd zitten, beseffen we dat de weg nog lang is.’ Bovendien moeten de Pachakutik-verkozenen niet enkel de noden van het indiaanse volk behartigen maar van de hele bevolking. Misschien is dat wel de meest opvallende verandering die het afgelopen decennium plaatsvond. De indianen werden in Ecuador de spreekbuis van het hele volk. De kaarten hebben ooit anders gelegen.

Ongekend en onbemind

Tot vóór 1990 waren de indianen voor de mestiezen en de blanken, die zich tot de betere lagen van de bevolking rekenden, “runa’s”, wat gelijk stond met crapuul. Het racisme zat diep verankerd in alle geledingen van de maatschappij. Indianen waren vies, dom en achterlijk. In administratie, kerk, politiek, scholen en gezondheidszorg, overal werden ze beschouwd en behandeld als minderwaardige wezens. De indianen zelf kropen weg onder hun dikke poncho en verbeten hun woede. Het etnisch toebehoren sluimerde in een diep onderbewustzijn en barstte slechts sporadisch uit, in een vlaag van dronkenschap of bij occasionele conflicten. Het “huasipungosysteem”, een vorm van lijfeigenschap waarbij de grootgrondbezitter volledige zeggingschap had over de indiaanse families op zijn domein, is al lang officieel verboden, maar was in de jaren zeventig nog volop in gebruik.

In de loop van de jaren tachtig keerde het tij. Een groeiende democratisering van de samenleving gaf ruimte aan groepen en gemeenschappen om hun krachten te bundelen rond concrete eisen. Regionale federaties zagen het licht en vonden elkaar in de ruimere coördinaties van Ecuarunari (voor de hooglandindianen) en Confeniae (voor de Amazone-indianen). Maar het was vooral de oprichting van de nationale indianenorganisatie Conaie, in 1986, die de indiaanse beweging in een stroomversnelling bracht. Tegelijk met concrete eisen omtrent de verbetering van de levensomstandigheden, kreeg ook het besef van de eigen identiteit vorm. De tijd was rijp om het stigma van achterlijke indiaan van zich af te werpen. De poncho werd opnieuw met fierheid gedragen als symbool van een culturele erfenis. De inheemse talen herleefden en de kindjes heetten niet langer Rosa of Miguel maar Sisa of Atic. ‘Eenheid in verscheidenheid’ werd de slagzin van de Conaie en ze vertaalden die ook politiek in de eis Ecuador te erkennen als een pluricultureel en multi-etnisch land. In juni 1990 braken de indianen definitief uit hun isolement. In een massale opstand die losbarstte naar aanleiding van de aanslepende grondproblematiek, legden ze een week lang het land lam. In 1994 deden ze dat opnieuw, om een hervorming van de landbouwwet in het voordeel van de agrobusiness te blokkeren. In 1997 werden dezelfde grote middelen nogmaals bovengehaald om president Bucarám af te zetten en in januari 2000, om president Mahuad naar huis te sturen. Geweldloos verzet en burgerlijke ongehoorzaamheid zijn altijd de tactiek geweest.

Sinds 1996 groeide de toenadering tussen de inheemse beweging en een brede waaier aan sociale organisaties. Voor het eerst namen de indianen toen actief deel aan de verkiezingen via Pachakutik, de politieke beweging waarin de Conaie en de CMS, de Coördinatie van Sociale Bewegingen, samenwerken. Lluco: ‘Het probleem van ons land is een politiek probleem, waaronder zowel de indianen als andere gemarginaliseerde groepen gebukt gaan. De strijd die geleverd moet worden, is geen strijd tussen de verschillende bevolkingsgroepen maar tegen een elite die zich corrupt gedraagt en tegen een marktsysteem dat de rijkdom concentreert in de handen van enkelen.’

Identiteit en politiek

Is met de politieke doorbraak het etnische vraagstuk opgelost? Lluco: ‘Het is nooit de bedoeling geweest om uitsluitend aandacht te hebben voor het inheemse. We willen gerespecteerd worden als volwaardige mensen en dat is eeuwenlang niet het geval geweest.’

Maar eigenlijk hebben de indianen gewonnen, vindt Lluco. ‘Het systeem heeft altijd geprobeerd ons aan te passen aan de moderniteit. We waren een smet op het imago van het land. In de afgelopen tien jaar hebben we ons als indiaan laten erkennen en respect afgedwongen.’ De indianen zijn er in geslaagd te tonen hoe vies, dom en achterlijk het huidige systeem is. Meteen werd hun perspectief het vertrekpunt van een nieuwe toekomst. Lluco: ‘Ecuador is nu de pluriculturele en multi-etnische staat waarvoor wij ijverden. We verkregen de erkenning dat er twaalf verschillende inheemse groepen zijn. En door onze acties ontstond er ook ruimte voor alternatieve ideeën over ontwikkeling.’