Diplomatiek incident in Snowden-case

De feiten

Op 2 juli steeg het presidentiële vliegtuig van de Boliviaanse president Evo Morales op van het Sheremetyevo vliegveld in Moskou met bestemming La Paz. Morales had in Moskou een conferentie bijgewoond van gasproducerende landen.

Eind juni had Bolivia aan Portugal de toelating gevraagd, en gekregen, om tijdens de heen- en terugvlucht een tussenlanding te maken om te tanken. De heenreis verliep probleemloos, maar enkele uren voor Morales’ vlucht opsteeg uit Moskou, meldde Portugal dat het “om technische redenen ” geen toestemming kon geven om te landen op hun grondgebied. Op de vraag naar verdere informatie over die technische redenen, kreeg de bemanning geen antwoord.

Het vliegtuig steeg op, en vroeg vervolgens de toelating aan Spanje om in Las Palmas, Gran Canaria, te tanken. Hiervoor moest het ook door het Franse luchtruim vliegen. Maar zowel Spanje als Frankrijk weigerden en ook Italië weigerde het gebruik van zijn luchtruim. Ten einde raad en omdat het vliegtuig zonder brandstof dreigde te vallen, vroeg het om een noodlanding in Wenen, Oostenrijk, waar het om 22 uur neerstreek.

Oostenrijk is geen NAVO-land en de Oostenrijkse autoriteiten maakten geen enkel probleem. Toch werd het vliegtuig 13 uur lang aan de grond gehouden en dat had alles te maken met het bezoek van de Spaanse ambassadeur, die eiste het presidentiële vliegtuig van Morales te doorzoeken alvorens toelating te geven voor een landing op Palma de Mallorca. Een voorwaarde waartegen Morales zich met klem verzette, omdat dit een schending is van de privacy. De reden voor dit alles: de geruchten dat Snowden aan boord zou zijn en het bevel van de VS aan de betrokken Europese landen om het vliegtuig te weigeren.

Een schending van het Internationaal Recht

Het is ongehoord dat een land in vredestijd de toegang tot het luchtruim weigert aan een presidentieel vliegtuig van een land waar het helemaal niet mee in oorlog is. Volgens het Internationaal Recht geniet elk staatshoofd een diplomatieke immuniteit. Dat is zo vastgelegd in het Verdrag van Wenen inzake diplomatiek verkeer over de privileges en de onschendbaarheid van diplomaten en diplomatieke vertegenwoordigingen.  

In een stemming van 4 juli drukt het Europees Parlement zijn bezorgdheid uit over de PRISM-activiteiten in Europa. Gabi Zimmer, president van Verenigd Links in het Europese Parlement, veroordeelt de slaafse houding van de betrokken Europese landen, die zich hebben opgesteld als kolonies van de VS. Verenigd Links gaat nog verder dan de formele verklaring van het parlement en stelt dat een klokkenluider recht heeft op bescherming in elk land waar hij om asiel vraagt. 

Paul-Emile Duprêt, jurist en medewerker voor Verenigd Links in het Europees Parlement werd ooit zelf slachtoffer van een soortgelijk incident. Op een vlucht naar Mexico in augustus 2009 kreeg het vliegtuig van Air France waarin hij aan boord was, het verbod het Amerikaanse luchtruim te gebruiken. Duprêt stond toen op de zwarte lijst van de Colombiaanse inlichtingendienst DAS omwille van een solidariteitsactie met Colombiaanse mensenrechtengroepen die hij in het Europees Parlement had opgezet.

Duprêt: ‘In dit geval gaan de VS nog een stap verder en controleren ze niet alleen hun eigen luchtruim maar ook dat van derde landen, wat ontoelaatbaar is. Het is enkel door het hardnekkige verzet van Morales, en wellicht omdat intussen bekend was dat Edward Snowden nog steeds in Moskou was, dat Morales uiteindelijk mocht doorvliegen.’

Hij besluit: ‘Op een moment dat Latijns-Amerika zich meer en meer emancipeert en los komt van de VS, wordt de Europese Unie steeds meer een bananenrepubliek, zelfs Frankrijk. De Gaulle moet zich omdraaien in zijn graf.’ Nadien liet president Hollande weten dat er een vergissing in het spel was en dat hij niet wist dat het om het presidentiële vliegtuig ging.

Ook een aantal Europese Mensenrechtenorganisaties - het European Center for Constitutional and Human Rights, het Transnational Institute en de European Association of Lawyers for Democracy and World Human Rights- veroordelen in een gemeenschappelijke verklaring de weigering om het luchtruim te gebruiken en vinden dit een inbreuk op Europa’s engagement voor democratie, mensenrechten en internationaal recht. De vervolging van klokkenluiders is trouwens een ernstige bedreiging voor elke onderzoeksjournalistiek, aldus hun comuniqué.

Op een moment dat Latijns-Amerika zich meer en meer emancipeert en los komt van de VS, wordt de Europese Unie steeds meer een bananenrepubliek, zelfs Frankrijk. De Gaulle moet zich omdraaien in zijn graf.

Ook de 120 leden van de Vereniging van Niet-gebonden landen hebben hun diepe bezorgdheid uitgedrukt over deze schending van het internationale rechtsprincipe. Zelfs indien Snowden aan boord was geweest, dan nog had Bolivia het recht om de klokkenluider in bescherming te nemen. Immers, elke persoon die asiel zoekt, mag volgens artikel 14 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens naar een land gaan om dit asiel te genieten. Zelfs de VS erkennen dat klokkenluiders zich kunnen beroepen op bescherming onder de Conventie voor Vluchtelingen, stellen de Niet-Gebonden Landen.

Europa, achtertuin van de VS

‘De slaafse ondergeschiktheid van Europa is des te meer verbazend, gezien Europa tegelijk zelf het slachtoffer is geworden van het spionageproject van de Amerikaanse NSA. Dezelfde imperialistische opstelling die de VS jegens Europa aan de dag leggen, toonde een aantal Europese landen tegenover een klein arm land in het Zuiden, wiens politiek hen niet zint,’ vindt Robert Lessmann, Oostenrijks politicoloog aan de Universiteit van Keulen en Bolivia-specialist.

De houding van de Oostenrijkse president Heinz Fischer was professioneel, correct en vriendschappelijk, aldus Lessmann, die nog meegeeft dat Fischer persoonlijk naar de luchthaven ging in de vroege ochtend om zich ervan te vergewissen dat alles in orde was met Morales. Ook Morales dankte Fischer voor zijn solidariteit.

John Pilger van The Guardian noemt het voorval een geval van Europese “luchtpiraterij” en “staatsterrorisme” en vraagt zich af hoe de reacties van de “internationale gemeenschap” zouden geweest zijn indien dit het vliegtuig van president Hollande zou overkomen.

De voorbije weken is nog maar eens duidelijk geworden dat de VS met twee maten en gewichten werken en dat voor hen het principe geldt: “onze” schurk is geen “schurk”.  Zo werd op 18 juli in Panama Robert Seldon Lady, voormalig CIA-hoofd in Milaan, opgepakt toen hij de grens met Costa Rica wilde oversteken en in alle stilte naar de VS terug gestuurd.

Italië eist echter de uitlevering van Robert Lady. De man wordt ervan beschuldigd de Egyptische religieuze leider Osama Moustafa Hassan Nasr (Abu Omar) gegijzeld te hebben en verantwoordelijk te zijn voor ernstige folteringen die de man heeft ondergaan. Abu Omar werd na die gijzeling overgebracht naar militaire bases van de VS in Italië en in Duitsland, waar hij gemarteld werd alvorens hij naar Egypte werd teruggestuurd.

Een belediging voor Latijns-Amerika

In Latijns-Amerika is er met grote verontwaardiging gereageerd op het gebeuren. Onmiddellijk na zijn aankomst in Bolivia, hebben verschillende Latijns-Amerikaanse landen van de UNASUR (Unie voor Zuid-Amerikaanse landen) een topontmoeting belegd in Cochabamba, met staatshoofden en vertegenwoordigers van diverse Latijns- Amerikaanse landen. Daar werd ten stelligste de inbreuk op de internationale verdragen veroordeeld.

De landen vorderen een formele verontschuldiging en wijzen erop dat de tijd van kolonialisme voorbij is. Op die top waren behalve Morales de presidenten van onder meer Argentinië, Uruguay, Ecuador, Venezuela en Suriname. De Colombiaanse president Santos was zelf in Europa maar bracht zijn solidariteit over, Brazilië stuurde zijn expert in internationale betrekkingen Marco Aurelio García. 

Ook de Organisatie voor Amerikaanse Staten (OAS) veroordeelde het voorval: ‘Er is geen enkele reden om zo’n acties te ondernemen tegen de president van Bolivia. De betrokken Europese landen zijn een verklaring verschuldigd voor zo’n opstelling, vooral omdat hun maatregelen het leven van een president van een land van de OAS in gevaar hebben gebracht.’

De aanleiding voor de boycot van Morales’ vlucht mocht dan al Snowden zijn, het is weinig waarschijnlijk dat hetzelfde zou gebeuren met zeg maar de Braziliaanse president Dilma Rousseff. De relatie tussen de VS en het Bolivia van Evo Morales is erg koel en Bolivia ziet hierin ook een aanslag op een ALBA-president, in de lijn van de staatsgreep die gewezen president Zelaya in Honduras afzette, en het manoeuver dat vervroegd een einde maakte aan het mandaat van Fernando Lugo in Paraguay.

‘Het schandalige voorval toont het gebrek aan respect voor een land en een regio die zich volop in een dynamiek van politieke, sociale en economische emancipatie bevindt. Europa heeft niet gewild of niet geweten hoe op een positieve manier de leegte te vullen die de dominante speler, de VS, daar achtergelaten heeft, terwijl verschillende Latijns-Amerikaanse landen dat van Europa wel verwacht hadden. Het gevolg is dat die landen zich politiek meer zijn gaan richten op regionale integratie, en economisch zich meer hebben georiënteerd naar de regio van de Stille Oceaan,’ vindt Robert Lessmann.

Precies die veranderde en meer autonome ontwikkeling van de Latijns-Amerikaanse landen is Europa ontgaan, stelt ook de Ecuadoraanse president Rafael Correa. ‘De Europese leiders moeten lessen trekken uit de geschiedenis en begrijpen dat we vandaag 500 jaar verder staan. Het Latijns-Amerika van de 21ste eeuw is onafhankelijk, waardig en soeverein. 

Wellicht bereiken de VS met hun bemoeienis precies het tegenovergestelde van het beoogde effect in Latijns-Amerika. Morales wint er alleen maar meer populariteit mee, terwijl het voor de ALBA-landen olie op het vuur is van hun anti-imperialistische gevoelens. Robert Lessmann: ‘Het voorval toont ook de incompetentie en de onwetendheid van de Amerikaanse diplomatie ten aanzien van Latijns-Amerika, die met hun arrogante en agressieve houding een onverwachte boost geven aan de populariteit van de president die hen helemaal niet ligt.’