De winnaars klagen aan, de verliezers staan terecht

Sinds half juni dit jaar buigen 255.000 nieuwe wijzen, de -‘intègres’, zich over misdaden van een andere aard: over plunderingen en moordpartijen tijdens de genocide van 1994. Het is de bedoeling de waanzinnige achterstand op het juridische vlak voor een deel weg te werken zodat de 110.000 verdachten in de gevangenissen niet letterlijk nog een eeuw op hun proces moeten wachten. Katrien Vanderschoot besprak de stand van zaken met Geerte Bossaerts, de 11.11.11- verantwoordelijke voor de regio van de Grote Meren.

Drie jaar geleden nog sprak de kersverse minister van Justitie Mucyo me enthousiast over het nieuwe systeem van volkstribunalen, dat niet alleen de processen zou versnellen, maar ook voor inspraak van de burgers zou zorgen. Binnen het jaar zouden de processen overal in het land moeten draaien. De marge bleek eens te meer nogal krap. Maar intussen zijn we toch al toe aan de eerste proefprocessen, verdeeld over het hele land. Dankzij de gacaca stijgt het aantal rechtbanken van eerste aanleg van 13 naar 11.000. Per gehucht (‘cellule’), sector en district worden respectievelijk plunderingen, verwondingen en doodslagen berecht. Op provinciaal niveau - voordien ‘préfecture’ - is enkel beroep mogelijk. De aanstokers van moordpartijen worden alleen berecht in nationale rechtbanken of in het Internationale Rwanda-Tribunaal in het Tanzaniaanse Arusha.

Voorzichtig positief
In oktober vorig jaar werden op elk niveau 19 rechters verkozen, in totaal bijna 255.000. Een massaproject dus, waarvan de totale kostprijs is geraamd op 13 miljoen euro. Rwanda heeft dit jaar 4 miljoen zelf neergeteld. Ook de buitenlandse donoren zetten hun schouders onder de gacaca. België had in totaal al 7,6 miljoen euro geïnvesteerd in de Rwandese justitie, en steunt de gacaca, onder meer met geld voor de vorming van de rechters en voor de burgermaatschappij. Tijdens zijn bezoek aan Rwanda, in juni, bekeek staatssecretaris van Ontwikkelingssamenwerking Eddy Boutmans de gacaca voorzichtig positief: “Ondanks de risico’s die aan dit systeem verbonden zijn, kan het in de huidige omstandigheden de meest aangewezen oplossing zijn om recht te doen geschieden en tot duurzame verzoening te komen.”
Geerte Bossaerts, Grote Meren-regio-verantwoordelijke van 11.11.11, legt echter meer nadruk op de risico’s dan op de voordelen. Volgens haar zijn de buitenlandse donoren gezwicht voor de gevolgen van de genocide in 1994. “Zij hebben destijds de genocide laten plaatsvinden onder hun eigen ogen, dragen daar nu nog het schuldgevoel van. Het is de Rwandese regering onder leiding van Paul Kagame die garen spint van dat schuldgevoel en zich op die manier lacunes kan veroorloven.”

Fouten door incompetentie
De Rwandese regering heeft sinds het begin van het project al een aantal scherpe kanten van de gacaca bijgevijld. Zo is er vanaf het derde en tweede niveau een mogelijkheid tot beroep ingebouwd. Maar dat vindt Geerte Bossaerts niet genoeg. “Verdachten op het laagste niveau, die hebben geplunderd of vernield, hebben geen kans op beroep. Zij zijn overgeleverd aan de rechters, want advocaten zijn er niet, niet voor de aanklagers, maar ook niet voor de verdedigers.”
Van die rechters, de ‘inyangamugayo’ of wijzen, zijn er nog geen 800 met een juridische opleiding. De anderen hebben wel in enkele weken tijd zes dagen vorming gekregen, maar sommige rechters zijn gewone boeren die nauwelijks kunnen lezen en schrijven. “Dat gebrek aan vorming en competentie is één van de essentiële tekortkomingen van het systeem”, zo zegt Geerte Bossaerts, die zelf de verkiezingen van de rechters heeft bijgewoond. “Die mensen hebben een enorme verantwoordelijkheid en ik vrees dat ze door hun incompetentie fouten zullen maken.” Die fouten kunnen dan in het nadeel zijn van zowel de verdachten als van de beklaagden als van de overlevenden.

Beklaagden kunnen strafvermindering krijgen als ze hun misdaad toegeven. Totnogtoe heeft ruim de helft van de gevangenen die al zijn berecht - bijna 3.700 - dat al gedaan. Maar ook die wet op de strafvermindering kan negatief doorwegen op de gacaca, vindt Bossaerts, “want heel wat mensen zullen op die manier onder druk komen te staan om schuld te bekennen, ook al hebben ze geen misdaden begaan”. Dat doen ze om ervan af te komen, om hun familie te redden of om de situatie niet moeilijker te maken. Sommigen worden bedreigd door mensen die hen hebben beschuldigd. Er zijn bovendien verdachten die enkele van hun misda-den toegeven, en zwijgen over de andere. Dat maakt het complexe juri-dische onderzoek er niet makkelijker op. “Slachtofferorganisaties hebben vele vragen bij de mogelijkheid tot strafvermindering. Zij beschouwen het als een soort van amnestie.”

Buiten de wet
Geerte Bossaerts heeft de voorbije jaren de polsslag kunnen voelen van het Rwandese regime, onder meer via de lokale partnerorganisaties van 11.11.11. Als je haar moet geloven, gaat het van kwaad naar erger. “Er is geen vrijheid van meningsuiting, geen politieke vrijheid. Mensen kunnen niet hardop zeggen wat ze denken, er wordt op alle openbare en zelfs privé-plaatsen gespioneerd. Dat heb ik zelf al ondervonden in Rwanda, toen ik partnerorganisaties bezocht, bijvoorbeeld, of toen ik als monitor tijdens de basisverkiezingen de veiligheidsdienst achter mijn veren kreeg. En zo wordt ook de gacaca een heikele onderneming: gaan mensen zich durven uitspreken? Gaan rechters een eerlijke uitspraak durven doen? Want als je je niet VOOR het regime uitspreekt, ben je sowieso TEGEN en riskeer je vroeg of laat in de gevangenis te belanden of problemen te krijgen.”

Wraakacties
Maar wellicht het belangrijkste struikelblok voor een neutrale rechtspraak én vooral voor verzoening tussen alle Rwandezen is het feit dat voorlopig alleen misdaden van Hutu tegen Tutsi en gematigde Hutu aan bod komen. Alleen de verliezers van de burgeroorlog, die ook de daders waren van de massamoorden, staan binnenkort terecht. Geerte Bossaerts heeft van Hutu-boeren gehoord dat zij ook op de proppen willen kunnen komen met wat hén is aangedaan bij wraakacties van het Front Patriotique Rwandais (FPR, de door Tutsi gedomi-neerde rebellenorganisatie die na de genocide in juli 1994 de macht in Kigali overnam) of van individuele militairen. Het cijfer van die moordpartijen wordt geschat op 30.000 doden. Maar vol gens haar is er op dit moment geen politieke wil om ook die misdaden grondig aan te pakken. “Er zijn wel processen in militaire rechtbanken, maar die hebben lang niet alle misdaden van het FPR berecht, wat president Kagame ook beweert.”
De etnische polarisatie tussen winnaars en verliezers drijft ook een wig tussen de mensenrechtenorganisaties. “Daar heb je dezelfde polemiek, dezelfde splijtzwammen tussen organisaties die pro-FPR zijn en anderen die zich niet meer durven uitdrukken, omdat ze het gevaar lopen dat hun organisatie wordt gesloten. Kijk maar naar de nieuwe wet op de vzw’s. Als die te veel hun mond opendoen, riskeren ze te worden gesloten.”

Verfijning en controle
Na zijn inwijding in de gacaca, zei staatssecretaris Boutmans aan ‘La Libre Belgique’: “Men heeft me gewezen op ontsporingen en schendingen van de mensenrechten. Ik heb daarop gezegd: ja, ik zie het probleem, maar tienduizenden mensen geen rechtspraak verschaffen, is ook een schending van de mensenrechten.”(*)
Ook voor Geerte Bossaerts moet er geen alternatief komen, maar dan moet het systeem wel correct kunnen functioneren. “Dat betekent dat ALLE misdaden worden berecht, ook die van het FPR of zijn individuele soldaten. En ten tweede zou het systeem technisch-juridisch gezien beter moeten kunnen werken. De rechters zouden meer vorming moeten krijgen. En er moet een permanente opvolging zijn, zodat ontsporingen kunnen worden gecorrigeerd. Wij wilden samen met Human Rights Watch dat elke hoorzitting zou worden opgenomen op band. Maar dat mag voorlopig niet van justitie …”

(*) La Libre Belgique, 14/5/2002